A jenerał Dąbrowski wpada do Poznania, I cesarski przynosi rozkaz: do powstania!
Tymi słowami Adam Mickiewicz w epopei Pan Tadeusz opisał początek insurekcji w Wielkopolsce jesienią 1806 r. Wezwanie do walki rzucone przez twórcę Legionów nie pozostało bez echa. Pozostająca od drugiego rozbioru Polski w 1793 r. pod pruskim panowaniem Wielkopolska, wykorzystując porażki zaborcy w bitwach z Napoleonem pod Jeną i Auerstaedt (14.10.1806 r.), wystąpiła zbrojnie przeciw Prusakom. W okolicach Ostrowa powstańcom przewodził Konstanty Kossecki z Kęszyszyc, a generałowie Paweł Skórzewski (właściciel Parczewa, Szczur, Raszkowa, Wysocka, Radlic i Dobrej) oraz Michał Lipski z Lewkowa 7.11.1806 r. na czele kilkuset ochotników zajęli Kalisz. Ogłoszony kilka dni później pobór rekruta przyniósł w regionie kaliskim ok. 7 tys. żołnierzy, z których utworzono 7 Pułk Piechoty. Brał on udział w 1807 r. w walkach pod Grudziądzem i w Prusach Wschodnich.

Po utworzeniu w lipcu 1807 r. Księstwa Warszawskiego Ostrów znalazł się w jego powiecie odolanowskim departamentu kaliskiego niedaleko granicy nowopowstałego państewka z Królestwem Prus. Miasto było miejscem etapowym dla zaopatrzenia wojska z 2 tys. racji żywności i 5 tys. racji furażu, a jego ludność w 1812 r. liczyła 3390 osób, w tym 1101 katolików, 1580 ewangelików i 709 Żydów. Niemało ostrowian walczyło jednak ciągle w 7 Pułku Piechoty Księstwa Warszawskiego, od 1808 r. biorąc udział w kampanii hiszpańskiej. 24.06.1812 r. rozpoczęła się kampania dużo ważniejsza, która zdecydować miała o losie Napoleona, a wraz z nim także Księstwa Warszawskiego. Tego dnia cesarz Francuzów na czele liczącej ponad 600 tys. żołnierzy Wielkiej Armii, w której nie zabrakło oddziałów polskich, wkroczył do Rosji. Już od wiosny 1812 r. w regionie ostrowskim koncentrowały się wojska cesarskie (korpusy saski i westfalski), a w połowie kwietnia tego roku do Kalisza przybył brat Napoleona, król westfalski Hieronim. Wyprawa na Rosję zakończyła się jednak klęską Francuzów. Trudności komunikacyjne, mróz, determinacja obrońców, którzy nie wahali się niszczyć własnego kraju przed posuwającym się naprzód nieprzyjacielem i niemożność nawiązania rozmów pokojowych zmusiły bowiem Napoleona - pomimo zajęcia Moskwy - do odwrotu, który skończył się zagładą Wielkiej Armii. Na niewiele w tej sytuacji zdało się poświęcenie i waleczność osłaniających wycofywanie się resztek wojsk napoleońskich oddziałów polskich, w tym 7 PP, który odznaczył się zwłaszcza pod Witebskiem. Sromotna porażka Napoleona otworzyła wojskom rosyjskim drogę do Księstwa Warszawskiego...

Z wyprawą Napoleona na Rosję związana jest legenda o pobycie cesarza w Ostrowie w trakcie marszu na Moskwę (równie prawdopodobny jest nocleg Bonapartego w czasie drogi powrotnej, gdy z Warszawy podążał do Głogowa). Miejscem, gdzie zatrzymać miał się Napoleon, była stojąca przy ulicy Wrocławskiej 50 karczma z 1804 r. Ten otynkowany budynek o konstrukcji szkieletowej, z facjatką dotrwał aż do lat 70 - tych XX wieku, kiedy to został rozebrany. W czasach Księstwa Warszawskiego karczmę tą prowadził Jan Wolniewicz, żołnierz 7 Pułku Piechoty, który pod Smoleńskiem stracił nogę. Niezależnie od tego czy pobyt Napoleona w Ostrowie rzeczywiście miał miejsce (niewykluczona jest możliwość przejazdu raczej jego sztabu), legenda o jego noclegu w starej karczmie, którą dziś wielu ostrowian jeszcze pamięta, nie jest pozbawiona uroku.

Ostrowska rzeczywistość u schyłku 1812 r. wyglądała mniej urokliwie... W ślad za wycofującymi się resztkami wojsk napoleońskich postępowały bowiem oddziały rosyjskie, które przy co najmniej dwuznacznej postawie wyznaczonego do jego obrony, a w rzeczywistości sprzymierzonego z Rosjanami korpusu austriackiego pod dowództwem feldmarszałka Schwarzenberga, zaczęły zajmować terytorium Księstwa Warszawskiego. Do Ostrowa, leżącego na zachodnich rubieżach Księstwa, bezpośrednie zagrożenie nie dotarło od razu, ale z każdym dniem oddziały carskie były coraz bliżej. Jego położenie w znacznej bliskości granicy powodowało, że już pod koniec 1812 r. przez miasto zdążali liczni podróżni, uciekający przed Rosjanami do Prus i Saksonii. Podobnie było w Kaliszu.

Tymczasem zdziesiątkowana w Rosji Armia Księstwa Warszawskiego została na mocy podjętych 20.12.1812 r. zarządzeń Rady Ministrów zrekonstruowana w wyniku poboru. Nastąpiło to pomimo wielu trudności związanych z brakiem funduszy oraz czasu na zebranie rekrutów i dokonania reorganizacji armii w związku z szybkimi postępami nieprzyjaciela. Pobór najsprawniej i najefektywniej przebiegł w departamentach kaliskim i poznańskim, najbardziej oddalonych od nieprzyjaciela.

W miarę nadciągania wojsk rosyjskich oddziały polskie wycofywały się w stronę Piotrkowa i Krakowa (książę J. Poniatowski) oraz w kierunku Głogowa (gen. J. H. Dąbrowski). Część pułków w drodze na zachód miała wówczas okazję stacjonować w Ostrowie i jego okolicach. Zgodnie bowiem z poleceniem ks. Poniatowskiego wydanym 2.02.1813 r. do gen. bryg. B. J. Łączkowskiego, dowodzącego w departamencie kaliskim, 2 Pułk Piechoty wraz ze swoim zakładem miał stacjonować w Kaliszu, 2 Pułk Kawalerii przesuwano z Warty do Raszkowa, a 4 z Radomska do Ostrowa. 7 dni później, 9.02.1813 r. w miejscowościach regionu ostrowskiego stacjonowały następujące oddziały: 4 Pułk Kawalerii w Ostrowie, 14 w drodze do Krotoszyna, a 15 w Raszkowie. Wchodziły one w skład brygady kawalerii Łączkowskiego. 9.02.1813 r., w związku z dalszym wycofywaniem się przed wojskami rosyjskimi, ks. Poniatowski planując przeniesienie do 17 lutego wszystkich oddziałów za Wartę, na południe od Kalisza, zarządził kolejną dyslokację oddziałów, przesuwając następne w okolice Ostrowa. 6 Pułk Piechoty z Małogoszczy do Grabowa, 12 z Krakowa do Ostrzeszowa, 14 z Wieruszowa do Ostrowa, 15 z Radomska do Kępna. Przemieszczono również oddziały jazdy: 4 Pułk Kawalerii z Ostrowa do Sulmierzyc, a 14 do Krotoszyna. Bez zmian pozostała lokalizacja przebywającego w Raszkowie 15 Pułku Kawalerii.

12.02.1813 r. rosyjskie patrole pojawiły się w okolicach Konina, Koła i Pyzdr, rozbijając wysłaną przeciw nim jazdę pospolitego ruszenia departamentu kaliskiego pod dowództwem pułkownika Biernackiego, a następnej nocy zaatakowały Kalisz, co odcięło od reszty wojsk Księstwa pod dowództwem ks. Poniatowskiego zgromadzone w południowej Wielkopolsce oddziały. W obliczu ataku armii rosyjskiej sprzymierzeniec Napoleona saski generał Reynier, wsparty oddziałami polskimi, zdecydował się przyjąć bitwę, zajmując pozycję na wzgórzach pod Kaliszem. Pod naporem Rosjan zmuszony został jednakże do wycofania się. Wraz z nim pomaszerowały oddziały polskie zgromadzone w Południowej Wielkopolsce. Komendę nad nimi objął przybyły 12.02.1813 r. do Kalisza gen. E. Żóltowski, który nakazał odwrót do Głogowa drogą na Ostrów, pozostawiając prostszą trasę - na Raszków dla sprzymierzonych oddziałów saskich. Noc z 13 na 14 lutego wojska polskie spędziły w Ostrowie i okolicach, by rankiem pomaszerować przez Sulmierzyce do Kobylina, następnie zaś przez Rawicz i Górę do Głogowa, dokąd przybyły 18.02.1813 r. Czekało je jeszcze wiele walk u boku cesarza Francuzów. A dla Ostrowa odwrót wojsk polskich oznaczał ostateczny kres napoleońskiej epopei i powrót pod pruskie panowanie...

Księga pamięci Non omnis moriar tom 10, Ostrów Wielkopolski 2004,

M. Kukiel, Zarys historii wojskowości w Polsce, Warszawa 1993,

M. Łukasiewicz, Armia księcia Józefa 1813, Warszawa 1986,

S. Nawrocki, Pod zaborem pruskim, [w:] Ostrów Wielkopolski. Dzieje miasta i regionu, Poznań 1990,